روز عرفه چه روزیست؟

 هر سال عده زیادی از مسلمانان برای زیارت خانه خدا ـ کعبه ـ راهی مکّه می شوند. مکّه یکی از شهرهای کشور عربستان است که کعبه در آن جا قرار دارد. به کسانی که به مکّه می روند، اگر در ماه ذی الحجه که یکی از ماه های قمری است، باشد، حاجی می گویند. این سفر که سفر حج نام دارد، شیرین ترین سفر دنیاست و واجب است که حاجیان برنامه ها و کارهایی را انجام دهند. روز عرفه هم نهمین روز از ماه ذی الحجه است که اعمال مخصوص خودش را دارد. حاجیان در این روز در سرزمینی نزدیک شهر مکّه، در بیابانی نزدیک شهر مکّه به نام «عرفات» دور هم جمع می شوند و خدا را عبادت می کنند. روز عرفه، روز دعا و نماز و راز و نیاز با خداست، روز بخشیده شدن گناهان است.

در روز عرفه چه باید کرد؟

در روز عرفه، حاجیان از ظهر تا بعد از غروب آفتاب، باید در سرزمین عرفات بمانند و در آن سرزمین دعا کنند، نماز بخوانند و با خدا به راز و نیاز بپردازند. بسیاری از گناهان در روز عرفه بخشیده می شوند. روز عرفه، روز بزرگی است. روزی که امام سوم ما، حضرت امام حسین علیه السلام در آن روز و در سرزمین عرفات دست به دعا برداشته بود و با اشک و ناله و زاری، با خدای خود مناجات کرده بود. امام پنجم ما، حضرت امام محمدباقر علیه السلام ، نیز در عرفات و روز عرفه، دو دست خود را به سوی آسمان بلند کرد و از ظهر تا غروب آفتاب با خدا راز و نیاز کرده بود؛ یعنی این که امامان ما هم برای روز عرفه، ارزش زیادی قائل بودند و سفارش می کردندکه مسلمان ها این روز را از دست ندهند. بچه ها! برای دعا کردن در این روز فرقی هم نمی کند که کجا باشیم؛ یعنی حتما نباید در صحرای عرفات و در سفر حج باشیم. هر جا که بودیم روز عرفه را با دعا و مناجات بگذرانیم.

روز عرفه، روز دعا

اگر ما همه سال را به خوبی بگذرانیم و از روزها درست استفاده کنیم، زندگی خوبی خواهیم داشت، ولی بعضی از روزها، به سبب اتفاق های ویژه یا به سبب ارزش والایی که دارند، از بقیه روزها بهترند؛ مثل روزهای عید، مثل روزهای تولد امامان ما، مثل روزهای شهادت امامان. خلاصه این که بعضی از روزها از بقیه بزرگ تر و با ارزش ترند و عرفه هم یکی از همین روزهاست. عرفه روز عید مسلمانان است. شما بچّه های خوب و مسلمان هم باید قدر این روز را بدانیدو با دل های کوچک و پاک، برای همه و برای موفقیت خودتان دعا کنید. در روز عرفه مثل امامان بزرگمان دست دعا به سوی آسمان بلند کنید و از خدای مهربان چیزهای خوب بخواهید. خداوند حتما دعای شما را برآورده می کند؛ چون خداوند بچه های خوب را خیلی دوست دارد.

دعای عرفه

 در روز عرفه، پس از نماز ظهر و عصر تا غروب آفتاب، همه مشغول دعا و عبادتند. یک دعای خیلی قشنگ به نام دعای روز عرفه هم هست که از امام سوم ما امام حسین علیه السلام به ما رسیده است و خواندن آن ثواب زیادی دارد. شما هم سعی کنیددر روز عرفه، با کمک بزرگ ترها این دعای خوب را بخوانید و یا بزرگ ترها بخوانند و شما گوش کنید. دعای روز عرفه امام حسین علیه السلام در مسجدها و یا مکان های مقدس دیگر، مثل حرم امامان و یا امام زاده ها حتما خوانده می شود و مردم به یادصحرای عرفات، زیر سقف آسمان، دور هم جمع می شوند و این دعای پُر فضیلت را می خوانند. شما هم حتما یادتان باشد که همراه بزرگ ترها در روز عرفه، این دعا را بخوانید.

روز عرفه، روز بخشش

گاهی وقت ها ممکنه، خدای نکرده شیطون گولمون بزنه و کارهایی کنیم که خدای بزرگ و مهربون، ازما ناراحت بشه؛ یعنی گناه کنیم. گاهی ممکن است با این که می تونیم کارهای خوبی انجام بدهیم، ولی کارهای بدی از ما سر بزنه، مثلاً خدای نکرده دروغ بگیم یا به دوستامون تهمت بزنیم. اون وقت گناه کردیم؛ یعنی کار بدی کردیم که خدای مهربون از ما ناراحت شده. این جور وقت ها که از کارهای بد پشیمون می شویم، باید از خدای مهربان بخواهیم که ما را ببخشه و قول بدهیم که دیگه گناه نکنیم. البتّه باید سعی کنیم تا دیگه هیچ وقت گناه نکنیم و کارهای بد انجام ندهیم. خلاصه این که روزهای خوب، مثل روزهای عید و روز عرفه که درهای رحمت خدای مهربون به روی همه بندگانش بازه، از خدای خوبمون معذرت بخواهیم. این روزها حتما دعاهای خوب شما مستجاب می شن.

روز عرفه، روز خواستن

خدای خوب ما، آن قدرمهربان و بزرگ و بخشنده است و آن قدر بنده هایش را دوست داردکه وقتی بنده ای دست به دعا برمی دارد و از او چیزی می خواهد، به او می دهد. خداوند مهربان و بخشنده است؛ یعنی نعمت های زیادی را به ما بخشیده است. روزهای عید هم بخشش خداوند بیش تر است. روز عرفه یکی از همان روزهایی است که خداوند به بندگانش نعمت های زیادتری می دهد. بله، خداوند بخشنده است و هر کس از او چیزی بخواهد به او می دهد.

روز عرفه، روز نیایش

 آیا می دانید که به روز عرفه، روز نیایش هم می گویند؟ می دانید چرا؟! برای این که روز عرفه روزِ دعا و روز راز و نیاز با خداست و نیایش؛ هم یعنی دعا و صحبت با خدا، یعنی هر چه دلمان می خواهد به خدای مهربانمان بگوییم و از او بخواهیم، یعنی مناجات با خدا، روز عرفه، روز نیایش، روز درد و دل کردن با خدا، روز خوبی و خوبی ها، یک روز خوب از روزهای خوب خداست. روز عرفه روز بزرگی است که باید تمام سال، منتظر رسیدنش باشیم

دیوونه ی کربلاتم     از بچگی مبتلاتم

سینه زن روضه هاتم     مدیون چشماتم

وقتی شبا بی قرارم     سرمو رو تربت میذارم

تو رو به یادم میارم     دلبر و دلدارم

+همه ی عشق ما     عطر سینه زنا+

+قربون پرچم     حرم کربلا+

خاطره ی اولین بار     نگاه به صحن علمدار

دلم رو کرده گرفتار     دلتنگتم ای یار

منو یه دل هوایی     خسته شدم از جدایی

میخوام بشم کربلایی     مردم ز تنهایی

+نمیگم عاشقم     آخه نا لایقم+

+میدونم آقا جون     برات آینه ی دقم+

کرب و بلا کشتی دل     شکسته و مونده در گل

منو ندونسته قابل     آقام ابوفاضل

ولی دل من میدونه     ارباب من مهربونه

منو به تو میرسونه     بی تو دلم خونه

+سینه ام مبتلاست     زخمی روضه هاست+

آقا اجازه! خسته ام از اين همه فريب،از هاي و هوي مردم اين شهر نا نجيب.آقا اجازه! پنجره ها سنگ گشته اند،ديوارهاي سنگي از کوچه بي نصيب.آقا اجازه! باز به من طعنه مي زنندعاشق نديده هاي پر از نفرت رقيب.«شيرين»ي وجود مرا «تلخ» مي کنند«فرهاد»هاي کينه پرست پر از فريب!آقا اجازه! «گندم» و «حوا» بهانه بود،«آدم» نمي شويم! بيا: ماجراي «سيب»!باشد! سکوت مي کنم اما خودت ببين..!آقا اجازه! منتظرند اينهمه غريب....

زهد امام

سخاوت امام

تقوا و عبادت

علم و دانش گسترده

يکي از مسائل بسيار مهمي که امروزه، هم در حوزه اخلاقيات و فلسفه اخلاق و هم در ساحت الهيات و فلسفه دين مطرح است، مساله رابطه دين و اخلاق است. در اين خصوص، مي توان چشم اندازهاي گوناگوني برگزيد و از زواياي مختلفي به اين مساله پرداخت. پاسخ تفصيلي ما به پرسش از رابطه دين و اخلاق هرچه که باشد، به نظر مي رسد که ترديد در سهم بزرگ اديان الهي در بسط و گسترش ارزش هاي اخلاقي در جوامع بشري، به هيچ وجه شايسته نباشد. با نگاهي به تاريخ زرين پيامبران الهي، بي درنگ در مي يابيم که اين گروه، شايسته ترين و نيک ترين مردمان عصر خويش بوده و زندگاني آنان آکنده از فضايل اخلاقي چه در ناحيه خُلق و خو و چه در جهت رفتار و کردار بوده است. و سرآمد اين شايستگان، پيامبر گرانقدر اسلام است که دوست و دشمن در اعتراف به سجاياي اخلاقي او همداستان اند.

اين نکته نيز، هر چند مکرر گوشزد شده است، همواره گفتني و شنيدني است که اساساً رسول گرامي اسلامي، غايت پيغام آوري خويش را به غايت رساندن مکارم اخلاقي مي داند و از اين رو، لب به اين سخن گهربار مي گشايد که: انّي بُعثتُ لاُتممَ مَکارِمَ الاخلاق"( همانا براي تکميل مکارم و فضايل اخلاقي مبعوث گرديده ام.)

باري، سخن از نقش دين در توسعه فضايل اخلاقي بسيار مي توان گفت و در اينجا، در مقام تمهيد مقدمه اي بر سخن اصلي خود، يادآور مي شويم که اديان آسماني، نه تنها مروج و مشوق خوبي ها و نيکي هاي اخلاقي بوده اند، بلکه با ارائه الگوهاي عملي، آدميان را در مشق اخلاق مداري و فرشته خويي مدد رسانده اند. از ديدگاه ما شيعيان، پيامبر اکرم (ص) و اهل بيت مکرم او الگوهاي عملي اخلاق اند که از آسمان رحمت الهي، بسان دانه هاي پاک باران، بر زمين عطشناک فطرت آدميان باريده اند. از اين رو، شايسته است که همواره در کنار ساير ابعاد به بُعد اخلاقي اين بزرگواران توجه داشته و آنان را سرمشق عملي حيات خويش قرار دهيم.

گوشه هايي از شخصيت اخلاقي امام رضا عليه السلام

شکي نيست که نگاهي جامع به فضايل اخلاقي امام رضا (ع) نيازمند نگارش مقالات بلکه کتاب هايي مفصل است. در اين مختصر، مي کوشيم به قدر جرعه اي از اقيانوس کمالات اخلاقي آن حضرت بنوشيم و از اين رو، چاره اي جز اکتفا به ذکر فرازهايي از ويژگي هاي شخصيتي آن امام همام نداريم، هر چند توصيف خورشيد وجود آن حضرت کاري بس دشوار است .

زهد امام

يکي از اوصاف انسان هاي بزرگ، زهد و بي ميلي آنها نسبت به دنيا و زينت ها و تجملات آن است و امام رضا(ع) نيز سرآمد زاهدان عصر خويش بود. در روايتي از محمد بن عباد وارد شده است که مي گفت: امام رضا(ع) در تابستان بر روي حصير و در زمستان بر روي پوستيني مي نشست و لباس خشن مي پوشيد.(1) روزي سفيان نوري، امام را در پوششي از خز ملاحظه کرد. پس اين عمل امام(ع) را ناشايست مي شمرد و بر امام(ع) خرده گرفت که چرا لباسي ارزانتر نمي پوشد. آنگاه امام(ع) دست سفيان را گرفت و آن را زيرلباس خود قرار داد و چون دست سفيان به پوستيني که امام(ع) زيرلباس خز پوشيده بود، اصابت کرد، امام (ع) فرمود:" اي سفيان! پوشيدن لباس خز براي خلق است و پوشيدن پوستين براي حق!"

سخاوت امام

تاريخ زندگاني امام رضا(ع) گواهي مي دهد که در نزد حضرت، از امور دنيا چيزي محبوبتر از احسان به مردم و انفاق به تهيدستان نبود. تا آنجا که در اوان استقرار در خراسان، در يکي از روزهاي عرفه، تمام اموال خويش را ميان فقرا قسمت کرد. اين عمل امام(ع) بر فضل بن سهل گران آمد و امام(ع) را زيان ديده خواند. علي بن موسي(ع) به او فرمود: چنين نيست، بلکه اين عمل، با توجه به پاداش آن، عين سود بردن است.(2)

همچنين در روايت آمده است که روزي تنگدستي رو به امام(ع) نمود، گفت:" به من به اندازه جوانمردي و مروتت عطا کن." امام (ع) پاسخ داد:" چنين کاري از توان من خارج است." شخص نيازمند که متوجه خطاي خويش شده بود، دوباره گفت:" به من به قدر جوانمردي خودم عطا کن." امام (ع) پاسخ داد:" چنين کنم" پس رو به خادم خويش کرده فرمود:" به او صد دينار بده."(3)

تقوا و عبادت

يکي از بارزترين ويژگي هاي شخصيتي امام رضا(ع) ارتباط عميق معنوي با خدا است که در کثرت عبادت و خويشتنداري حضرت تجلي مي نمود. ابراهيم بن عباس در روايتي مي گويد:" امام(ع) شبها بسيار کم مي خوابيد و غالباً شب را از ابتدا تا صبحگاهان به احياء و عبادت مي گذراند و بسيار روزه مي گرفت و هيچ ماهي نبود که در آن لااقل سه روز روزه نباشد.(4) و از شبراوي نيز روايت شده که امام رضا(ع):" همواره با وضو و نماز همراه بود و تمام مدت شب را با نماز مي گذراند..."(5)

همچنين، از امام(ع) دعاهايي نقل شده است که همگي سرشار از روح بندگي و انس با حضرت معبود و توکل بر ذات احدي اوست. از جمله آن که مي فرمود:" يا من دلّني علي نفسه و ذلل قلبي بتصديقه اسالک الامن و الايمان في الدنيا و الاخرة"(6)؛ " اي کسي که مرا به سوي خودت رهنمون گشتي و دلم را به واسطه تصديق خود آرام گرداندي. از تو ايمان و امنيت در دنيا و آخرت را خواستارم."

علم و دانش گسترده

از ديگر ابعاد سترگ شخصيت علي بن موسي(ع) احاطه شگرف آن امام بر انواع علوم و دانش ها است تا آنجا که دشمن او، يعني مامون، از اعتراف به اين واقعيت گريزي نداشت و مي گفت:" من در زمين کسي داناتر از اين مرد - يعني امام رضا(ع)- سراغ ندارم"(7) امام (ع) داناترين اهل زمان خويش بود و از همين رو، عالمان و فقيهان از سراسر بلاد اسلامي به حضورش شرفياب شده، پاسخ پرسش هاي علمي خود را مي يافتند. عبدالسلام هروي که از عالمان زمان امام(ع) بوده، مي گويد:" کسي را داناتر از علي بن موسي(ع) نديدم و هيچ عالمي با او ملاقات نمي کرد مگر آن که همين شهادت را نسبت به مقام علمي او مي داد. مامون امام(ع) را در مجالسي که تعدادي از دانشمندان اديان ديگر و نيز فقيهان و متکلمان حضور داشتند، دعوت مي کرد و امام(ع) در بحث علمي بر همه آنان چيره مي گشت..."(8)­

يکي از مظاهر شگفت انگيز علم امام(ع) که از علم لايزال الهي سرچشمه مي گرفت، تسلط او بر همه زبان ها بود. اباصلت هروي مي گويد: امام رضا(ع) با هر يک از مردمان به زبان خودش صحبت مي کرد و چون در اين خصوص با او سخن گفتم فرمود:" اي اباصلت من حجت خدا بر تمام مردم هستم و ممکن نيست خدا حجتي را براي قومي برگزيند در حالي که زبان آن قوم را نمي داند..."(9)

سخن در باب کمالات امام علي بن موسي(ع) بسيار است و مجال اين نوشتار اندک. از اين رو، سخن را خاتمه مي دهيم و از خداوند، توفيق پيروي از آن امام همام(ع) و ساير پيشوايان دين را طلب مي کنيم.

پانوشت:

1- عيون اخبارالرضا، ج2،ص 178.

2- مناقب، ج 4، ص390.

3- همان .

4- بحارالانوار،ج 49، ص91.

5- الاتحاف يحب الاشراف، ص 59.

6- اصول کافي،ج 2، ص 579.

7- الارشاد، ج 2، ص261.

8- اعلام الوري،ج 3، ص4.

9- مناقب، ج 4، ص362.

زهد امام

سخاوت امام

تقوا و عبادت

علم و دانش گسترده

يکي از مسائل بسيار مهمي که امروزه، هم در حوزه اخلاقيات و فلسفه اخلاق و هم در ساحت الهيات و فلسفه دين مطرح است، مساله رابطه دين و اخلاق است. در اين خصوص، مي توان چشم اندازهاي گوناگوني برگزيد و از زواياي مختلفي به اين مساله پرداخت. پاسخ تفصيلي ما به پرسش از رابطه دين و اخلاق هرچه که باشد، به نظر مي رسد که ترديد در سهم بزرگ اديان الهي در بسط و گسترش ارزش هاي اخلاقي در جوامع بشري، به هيچ وجه شايسته نباشد. با نگاهي به تاريخ زرين پيامبران الهي، بي درنگ در مي يابيم که اين گروه، شايسته ترين و نيک ترين مردمان عصر خويش بوده و زندگاني آنان آکنده از فضايل اخلاقي چه در ناحيه خُلق و خو و چه در جهت رفتار و کردار بوده است. و سرآمد اين شايستگان، پيامبر گرانقدر اسلام است که دوست و دشمن در اعتراف به سجاياي اخلاقي او همداستان اند.

اين نکته نيز، هر چند مکرر گوشزد شده است، همواره گفتني و شنيدني است که اساساً رسول گرامي اسلامي، غايت پيغام آوري خويش را به غايت رساندن مکارم اخلاقي مي داند و از اين رو، لب به اين سخن گهربار مي گشايد که: انّي بُعثتُ لاُتممَ مَکارِمَ الاخلاق"( همانا براي تکميل مکارم و فضايل اخلاقي مبعوث گرديده ام.)

باري، سخن از نقش دين در توسعه فضايل اخلاقي بسيار مي توان گفت و در اينجا، در مقام تمهيد مقدمه اي بر سخن اصلي خود، يادآور مي شويم که اديان آسماني، نه تنها مروج و مشوق خوبي ها و نيکي هاي اخلاقي بوده اند، بلکه با ارائه الگوهاي عملي، آدميان را در مشق اخلاق مداري و فرشته خويي مدد رسانده اند. از ديدگاه ما شيعيان، پيامبر اکرم (ص) و اهل بيت مکرم او الگوهاي عملي اخلاق اند که از آسمان رحمت الهي، بسان دانه هاي پاک باران، بر زمين عطشناک فطرت آدميان باريده اند. از اين رو، شايسته است که همواره در کنار ساير ابعاد به بُعد اخلاقي اين بزرگواران توجه داشته و آنان را سرمشق عملي حيات خويش قرار دهيم.

گوشه هايي از شخصيت اخلاقي امام رضا عليه السلام

شکي نيست که نگاهي جامع به فضايل اخلاقي امام رضا (ع) نيازمند نگارش مقالات بلکه کتاب هايي مفصل است. در اين مختصر، مي کوشيم به قدر جرعه اي از اقيانوس کمالات اخلاقي آن حضرت بنوشيم و از اين رو، چاره اي جز اکتفا به ذکر فرازهايي از ويژگي هاي شخصيتي آن امام همام نداريم، هر چند توصيف خورشيد وجود آن حضرت کاري بس دشوار است .

زهد امام

يکي از اوصاف انسان هاي بزرگ، زهد و بي ميلي آنها نسبت به دنيا و زينت ها و تجملات آن است و امام رضا(ع) نيز سرآمد زاهدان عصر خويش بود. در روايتي از محمد بن عباد وارد شده است که مي گفت: امام رضا(ع) در تابستان بر روي حصير و در زمستان بر روي پوستيني مي نشست و لباس خشن مي پوشيد.(1) روزي سفيان نوري، امام را در پوششي از خز ملاحظه کرد. پس اين عمل امام(ع) را ناشايست مي شمرد و بر امام(ع) خرده گرفت که چرا لباسي ارزانتر نمي پوشد. آنگاه امام(ع) دست سفيان را گرفت و آن را زيرلباس خود قرار داد و چون دست سفيان به پوستيني که امام(ع) زيرلباس خز پوشيده بود، اصابت کرد، امام (ع) فرمود:" اي سفيان! پوشيدن لباس خز براي خلق است و پوشيدن پوستين براي حق!"

سخاوت امام

تاريخ زندگاني امام رضا(ع) گواهي مي دهد که در نزد حضرت، از امور دنيا چيزي محبوبتر از احسان به مردم و انفاق به تهيدستان نبود. تا آنجا که در اوان استقرار در خراسان، در يکي از روزهاي عرفه، تمام اموال خويش را ميان فقرا قسمت کرد. اين عمل امام(ع) بر فضل بن سهل گران آمد و امام(ع) را زيان ديده خواند. علي بن موسي(ع) به او فرمود: چنين نيست، بلکه اين عمل، با توجه به پاداش آن، عين سود بردن است.(2)

همچنين در روايت آمده است که روزي تنگدستي رو به امام(ع) نمود، گفت:" به من به اندازه جوانمردي و مروتت عطا کن." امام (ع) پاسخ داد:" چنين کاري از توان من خارج است." شخص نيازمند که متوجه خطاي خويش شده بود، دوباره گفت:" به من به قدر جوانمردي خودم عطا کن." امام (ع) پاسخ داد:" چنين کنم" پس رو به خادم خويش کرده فرمود:" به او صد دينار بده."(3)

تقوا و عبادت

يکي از بارزترين ويژگي هاي شخصيتي امام رضا(ع) ارتباط عميق معنوي با خدا است که در کثرت عبادت و خويشتنداري حضرت تجلي مي نمود. ابراهيم بن عباس در روايتي مي گويد:" امام(ع) شبها بسيار کم مي خوابيد و غالباً شب را از ابتدا تا صبحگاهان به احياء و عبادت مي گذراند و بسيار روزه مي گرفت و هيچ ماهي نبود که در آن لااقل سه روز روزه نباشد.(4) و از شبراوي نيز روايت شده که امام رضا(ع):" همواره با وضو و نماز همراه بود و تمام مدت شب را با نماز مي گذراند..."(5)

همچنين، از امام(ع) دعاهايي نقل شده است که همگي سرشار از روح بندگي و انس با حضرت معبود و توکل بر ذات احدي اوست. از جمله آن که مي فرمود:" يا من دلّني علي نفسه و ذلل قلبي بتصديقه اسالک الامن و الايمان في الدنيا و الاخرة"(6)؛ " اي کسي که مرا به سوي خودت رهنمون گشتي و دلم را به واسطه تصديق خود آرام گرداندي. از تو ايمان و امنيت در دنيا و آخرت را خواستارم."

علم و دانش گسترده

از ديگر ابعاد سترگ شخصيت علي بن موسي(ع) احاطه شگرف آن امام بر انواع علوم و دانش ها است تا آنجا که دشمن او، يعني مامون، از اعتراف به اين واقعيت گريزي نداشت و مي گفت:" من در زمين کسي داناتر از اين مرد - يعني امام رضا(ع)- سراغ ندارم"(7) امام (ع) داناترين اهل زمان خويش بود و از همين رو، عالمان و فقيهان از سراسر بلاد اسلامي به حضورش شرفياب شده، پاسخ پرسش هاي علمي خود را مي يافتند. عبدالسلام هروي که از عالمان زمان امام(ع) بوده، مي گويد:" کسي را داناتر از علي بن موسي(ع) نديدم و هيچ عالمي با او ملاقات نمي کرد مگر آن که همين شهادت را نسبت به مقام علمي او مي داد. مامون امام(ع) را در مجالسي که تعدادي از دانشمندان اديان ديگر و نيز فقيهان و متکلمان حضور داشتند، دعوت مي کرد و امام(ع) در بحث علمي بر همه آنان چيره مي گشت..."(8)­

يکي از مظاهر شگفت انگيز علم امام(ع) که از علم لايزال الهي سرچشمه مي گرفت، تسلط او بر همه زبان ها بود. اباصلت هروي مي گويد: امام رضا(ع) با هر يک از مردمان به زبان خودش صحبت مي کرد و چون در اين خصوص با او سخن گفتم فرمود:" اي اباصلت من حجت خدا بر تمام مردم هستم و ممکن نيست خدا حجتي را براي قومي برگزيند در حالي که زبان آن قوم را نمي داند..."(9)

سخن در باب کمالات امام علي بن موسي(ع) بسيار است و مجال اين نوشتار اندک. از اين رو، سخن را خاتمه مي دهيم و از خداوند، توفيق پيروي از آن امام همام(ع) و ساير پيشوايان دين را طلب مي کنيم.

پانوشت:

1- عيون اخبارالرضا، ج2،ص 178.

2- مناقب، ج 4، ص390.

3- همان .

4- بحارالانوار،ج 49، ص91.

5- الاتحاف يحب الاشراف، ص 59.

6- اصول کافي،ج 2، ص 579.

7- الارشاد، ج 2، ص261.

8- اعلام الوري،ج 3، ص4.

9- مناقب، ج 4، ص362.

فلسفه بعثت پيامبران و به تبع آنان امامان عليهم السلام براي تربيت نفوس بشر و ارتقاء بخشيدن به مراتب عالي معنويت بوده است. لذا اين بزرگواران پيوسته در آموزش مکارم اخلاق کوشا بوده تا انسان به مرتبه اي برسد که به مقام خليفة اللهي نائل آيد. حال که بشريت به بزرگترين بلاي الهي دچار گشته و از فيض مستقيم امام محروم شده بايد به ريسمان سنن نبي اکرم و فرمايشات اهل بيت عليهم السلام متمسک شده و در برابر فرامين و نصايح ايشان زانوي ادب زده و شاگردي نمايد تا شايد راه را از بيراهه تميز داده و به سعادت ابدي که همانا تحصيل رضايت حضرت حق مي باشد، برسد.

عمل صالح و دوستى آل محمد

عن الرّضا عليه السلام :

لاتدعوا العمـل الصالـح و الاجتهاد فى العبادة اتكالا على حب آل محمد عليهم السلام ولا تدعوا حبّ آل محمـد عليهم السلام لامرهـم اتّكـالاً علـى العبـادة فـانـّه لايقـبل احـدهـمـا دون الاخر.

امام رضا عليه السلام فرمود :

مبادا اعمال نيك را به اتكاى دوستى آل محمد عليهم السلام رها كنيد؛ و مبادا دوستى آل محمد عليهم السلام را به اتكاى اعمال صالح از دست بدهيد، زيرا هيچ كدام از ايـن دو، به تنهايى پذيرفته نمى شود .(1)

پنج صفت مهم

عن الرّضا عليه السلام :

خمـسٌ مـن لـم تكـن فيه فلا تـرجـوه لشـىءٍ مـن الـدنيـا و الاخـرة من لم تعرف الوثاقة فى ارومته و الكرم فى طباعه والرصانة فى خلقه والنبل فى نفسه و المخافة لربّه .

امام رضا عليه السلام فرمود:

پنج صفت است كه در هر كس نباشد اميد چيزى از دنيا و آخرت به او نداشته باشيد:

ـ كسى كه در نهادش اعتماد نبينى

ـ كسى كه در سرشتـش كرم نيابـى

ـ كسـى كه در آفرينشـش استـوارى نبينى

ـ كسى كه در نفسش نجابت نيابى

ـ كسى كه از خدايش بيمناك نباشد.(2)

نتيجه رضايت از خدا

عن الرّضا عليه السلام:

مَن رَضى عن الله تعالى بالقَليل مِن الرّزق رضَى الله منه بالقَليل مِنَ العَمل. (3)

امام رضا عليه السلام فرمود:

هر كـس به رزق و روزى كم از خدا راضى باشد، خداوند از عمل كم او راضى خواهد بود.

برخورد مناسب با چهار گروه

عن الرّضا عليه السلام :

اصحاب السلطان بـالحَذر، وَ الصـّدّيق بـالتّـواضُع، وَ العدوّ بـالتّحـــرُز، وَ العامّة بالبشـر.(4)

امام رضا عليه السلام فرمود:

- از سلطان و زمامـدار دوري كن

- و با دوست با تواضع و فروتني؛

- و با دشمـن بـا احتيـاط  و اجتناب؛

- و بـا مـردم بـا روى خـوش رفتار کن .

ديدار و اظهار دوستى با هم

عن الرّضا عليه السلام:

تزاوَرُوا تحـابـوا و تصـافحُـوا ولا تحـاشمـوا .(5)

امام رضا عليه السلام فرمود:

به ديدن يكديگر رويد تا يكديگر را دوست داشته باشيد و دست يكديگر را بفشاريد و به هم خشم نگيريد .

ميانه روى و احسان

عن الرّضا عليه السلام:

عليكم بالقَصد فى الْغِنى وَ الْفَقر، وَ الْبرّ مِن القليل و الكثير؛ فان الله تبارك و تعالـى يعظم شقّة التـَّمرة حتـى يـَأتـى يـَوْم الْقيامة كجبل احـد . (6)

امام رضا عليه السلام فرمود :

بر شما باد به ميانه روى در فقـر و ثروت ؛ و نيكى كردن چه كم و چه زياد - زيرا خـداوند متعال در روز قيامت يك نصفه خرما را چنان بزرگ نمايـد كه ماننـد كـوه احد باشد .

بهترين اعمال بعد از واجبات

عن الرّضا عليه السلام:

ليـس شـَىء مِـن اْلاعْمـالِ عنـد الله عزّوجلّ بعدَ الفـرائض أفضل مِن إدْخـالِ السُّرور علَى المؤمن. (7)

امام رضا عليه السلام فرمود:

بعد از انجام واجبات، كارى بهتر از ايجاد خـوشحالى براى مومن، نزد خداوند بزرگ نيست .

نتيجه خدمت به مؤمن

عن الرّضا عليه السلام:

مَـن فـرّج عن مـومـن فـرّج الله عَن قَلبه يـَوم القيامة.(8)

امام رضا عليه السلام فرمود:

هر كس اندوه و مشكلى را از مومنى بر طرف نمايد خداوند در روز قيامت انـدوه را از قلبش بر طرف سازد.

حسن ظن به خدا

عن الرّضا عليه السلام :

أحسـن الظّن بالله فانّ مَن حسـن ظنّه بالله كان عنـد ظنّه ، وَ مَن رَضى باْلقَليل مِنَ الرّزق قُبلَ مِنه اليَسير مِن العمل، وَ مَن رَضى باليَسير مِن الحلال خفّت مؤونته و نعم اهله ، وَ بصّره الله دار الدّنـيا وَ دَواءهـا، وَ أخـرَجه منها سـالِماً إلى دارالسّلام.(9)

امام رضا عليه السلام فرمود:

به خداوند خوش بين باش، زيرا هر كه به خدا خوش بين باشد، خدا با گمان خـوش او همراه است،

و هر كه به رزق و روزى اندك خشنود باشد، خـداوند به كردار اندك او خشنود باشد ،

و هر كه به اندك از روزى حلال خشنود باشـد، بارش سبك و خانـواده اش در نعمت باشد،

و خـداوند او را به دنيا و دوايـش بينا سازد و او را از دنيا به سلامت به دارالسلام بهشت مي رساند .

بدترين مردم

عن الرّضا عليه السلام :

إنّ شـرّ النـّاس مـَن مَنع رفـدَه ، وَ أكل وحـدَه، وَ جلـدَ عبـدَه .(10)

امام رضا عليه السلام فرمود :

به راستـى كه بـدترين مردم كسى است كه يارىاش را ( از مردم ) باز دارد و تنها بخورد، و افراد تحت امرش را بزند .

حقيقت توكل

سئل الـرضـاعليه السلام:

 عن حـد التـوكل؟ فقـال: أن لاتَخـافَ أحـدً إلاّ الله .(11)

از امام رضا عليه السلام از حقيقت تـوكل سـوال شـد، فرمـود: اين كه جز خدا از كسـى نترسى .

سلاح پيامبران

عن الـرضـا عليه السلام:

 انه كـان يقـول لاصحـابه: عليكم بسِلاح اْلانبياء .

فقيل: وَ ما سلاحُ اْلانبياء؟ قال: الدعاء .(12)

حضـرت رضا عليه السلام هميشه به اصحاب خـود مـى فـرمود: بر شما باد اسلحه پيامبران .

پرسيدند : اسلحه پيـامبـران چيست؟ فـرمـود: دعا .

صله رحم با كمترين چيز

عن الرّضا عليه السلام :

صِلْ رحمك وَ لَـوْ بشَربَة مِن ماءٍ، وَ أفضَل مـا تُوصل بِه الـرّحـِم كفُّ الاذّى عنها .(13)

امام رضا عليه السلام فرمود :

پيوند خـويشـاوندى را برقرار كنيد گر چه با جرعه آبى باشد؛ و بهترين پيوند خـويشـاونـدى، خـود دارى از آزار خـويشـاونـدان است.

ويژگيهاى دهگانه عاقل

عن الرّضا عليه السلام :

لا يتـم عَقل إمـرء مُسلـم حتـّى تكونَ فيه عَشر خِصـال:

- اَلخيــرُ مِنـهُ مـأمــُول

- وَ الشّر منهُ مأمـُون

- يَستكثِر قليلُ الخير مِن غيره

- وَ يَستقل كَثيرُ الخير مـِن نفسه

- لا يسام من طلب الحـوائج اليه

- ولا يمل مـن طلب العلـم طول دهره

- الفقرفى الله احبّ اليه مِن الغنى

- و الذّل فى الله احب اليه مـن العز فى عدوه

- و الخمـول اشهى اليه من الشهره

ثـم قال عليه السلام العاشرة و ما العاشرة؟

قيل له: ما هى؟

قال عليه السلام: لايرى احدا إلا قال: هو خير منى و اتقى .(14)

امام رضا عليه السلام فرمود :

عقل شخص مسلمـان تمـام نيست، مگر ايـن كه ده خصلت را دارا بـاشـد :

ـ از او اميد خير باشد

ـ از بدى او در امان باشند

ـ خير اندك ديگرى را بسيار شمارد

ـ خير بسيار خود را اندك شمارد

ـ هـر چه حـاجت از او خـواهنـد دلتنگ نشـود

ـ در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود

ـ فقـر در راه خـدا از تـوانگـرى محبـوبتـر بـاشــد

ـ خـوارى در راه خـدا از عزت بـا دشمنـش محبـوبتـر بـاشــد

ـ گمنـامـى را از پـر نـامـى خـواهـان تـر بـاشـد

ـ سپس فـرمـود: دهمين چيست ؟

پس فـرمـود: كسي را ننگـرد جز ايـن كه بگـويـد او از مـن بهتـر و پـرهيزكـارتـــر است .

دوستى با مردم

عن الرّضا عليه السلام:

التّودُّد الىَ النّاس نصفُ العَقل .(15)

امام رضا عليه السلام فرمود:

دوستى با مردم، نيمى از عقل و خرد ورزي است .

پاكيزگي

عن الرّضا عليه السلام :

مِن أخلاقِ الاَنبياء التنظف .(16)

امام رضا عليه السلام فرمود :

از اخلاق پيـامبـران، نظافت و پـاكيزگــى است .

نتيجه كار خوب و بد

عن الرّضا عليه السلام :

الـمستتر بـالـْحسنه يـَعـدلُ سبعين حسنة، وَ الْمذيع بالسّيئة مَخذول، وَ المُستتر بالسّيئَة مغفوُر لَه .(17)

امام رضا عليه السلام فرمود:

پنهان كننده كار نيك ( پاداشش) برابر هفتاد حسنه است، و آشكار كننده كار بد سـر افكنـده است، و پنهان كننـده كـار بـد آمـرزيـده است .

سه ويژگى برجسته مومن

عن الرّضا عليه السلام :

لايكـون الْمُـؤمـن مُـؤمنـاً حتـى تكـون فيه ثلاثُ خصـال:

ـ سنّة من ربّه

ـ وسنّة من نبيّه

ـ و سنّة من وليّه

فـَامّا السّنة مـِن رَبّه فكتمان سـرّه؛ و امّـا السّنة من نبيّه فمـُداراة النّاس؛ و امّـا السّنة مـن وليّه فـاصّبـر فـى الْبـأسـاء و الضّـرّاء .(18)

امام رضا عليه السلام فرمود:

مـومـن ، مـومـن واقعى نيست، مگـر آن كه سه خصلت در او بـاشــد:

سنتـى از پـروردگـارش و سنتـى از پيـامبـرش و سنتـى از امـامـش. اما سنت پروردگارش، پـوشاندن راز خود است؛ اما سنت پيغمبرش، مدارا و نرم رفتارى با مردم است؛ اما سنت امامـش، پس صبر كردن در زمان تنگدستـى و پريشان حالى است .

خوشي وعيش دنيا

سئل الامام الرضا عليه السلام: عن عيش الدنيا؟

فقال: سعة المَنزل وَ كثرةُ المُحبّين .(19)

از حضـرت امـام رضا عليه السلام دربـاره خـوشـى در دنيـا سـوال شـد، فـرمـــــود:

وسعت منزل و زيادى دوستان .

بخيل و حسود

عن الرّضا عليه السلام:

ليـس لِبخيل راحَة، ولا لِحَسـُود لذة ، وَلا لِملـوك وَفـاء، وَلا لِكَذوب مُــروّة .(20)

امام رضا عليه السلام فرمود:

بخيل را آسايشى نيست ، و حسود را خوشى و لذتى نيست ، و پادشاهان را وفايى نيست ، و دروغگو را مروت و مردانگى نيست.

پي نوشت ها:

1- بحار الانوار،ج 78، ص 348.

2- تحف العقـول، ص 446 / بحارالانوار،ج 78، ص 339.

3- بحـارالانـوار، ج 78، ص 357.

4- بحارالانوار،ج 78، ص 356.

5- بحارالانوار،ج 78، ص 347.

6- بحارالانوار، ج 78، ص 346.

7- بحارالانوار، ج 78، ص 347.

8- اصول كافى، ج 3، ص 268.

9- تحف العقول، ص 449.

10- تحف العقول، ص 448.

11- تحف العقول، ص 445.

12- اصـول كـافـى، ج 4، ص 214.

13- تحف العقول، ص 445.

14- تحف العقول، ص 443.

15- تحف العقول، ص 443.

16- تحف العقول، ص 442.

17- اصول كافى،ج 4، ص 160.

18- اصـول كـافـى، ج 3، ص 339 / تحف العقـــول، ص 442.

19- بحارالانوار، ج 76، ص 152.

20- تحف العقول، ص 450.

ر آستانه میلاد مبارک هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام رضا(علیه السلام) حال و هوای شهر مقدس مشهد با آذین بندی و چراغانی خیابانها و معابر این استان شور و نشاط خاصی به خود گرفته است.

قم قبل از اسلام به صورت چند قلعه بوده که عده‏ای زرتشتی و یهودی در آن زندگی می‏کردند. بعد از اسلام با آمدن اشعری‏ها (که اصالتا شیعه و یمنی تبار بوده‏اند)، کم کم این سرزمین توسعه یافت. در اوائل قرن اول و در سال 23 هجری شهر قم توسط لشکر اسلام فتح گردید و رفت و آمد مسلمانان عرب به قم آغاز شد. نخستین کسانی که از اشعری‏ها به قم آمدند عبدالله بن سعد و عبدالله احوص و عبدالرحمن و اسحاق از فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند و به این ترتیب ارتباط شیعیان خالص علوی با قم برقرار شده و مامن شیعیان گردید. از آن زمان مردم قم به مذهب اهل بیت علیهم السلام علاقه خاصی پیدا کرده و به همین جهت مورد سختگیری و بی مهری خلفای حاکم و ستمگر عصر خود بودند.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام از آبادانی ظاهری بی بهره بود و اهالی شیعی مذهب آن در اثر بی‏توجهی حاکمان مورد آزار و اذیت‏بودند، اما از لحاظ ایمان و اعتقاد مذهبی، این شهر بهترین فضای معنوی را داشته و زمینه پذیرش اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و یاران با وفای آنان در این منطقه کاملا فراهم بود.¹

به همین جهت امامان معصوم علیهم السلام در مناسبت‏های مختلف، شهر قم و اهالی آن را مورد عنایت قرار داده و عبارات زیبایی را که حاکی از علاقه‏مندی آن بزرگواران به این خطه ایران بود، بیان می‏کردند. حتی گاهی ائمه اطهار با فرستادن تحفه‏ها و هدایا اهل قم را مفتخر می‏ساختند. از جمله می‏توان به ابی جریر زکریا بن ادریس و زکریا بن آدم و عیسی بن عبدالله و چند نفر دیگر اشاره نمود که به افتخار اخذ هدایای ارزشمندی همچون انگشتری و جامه و کفن از دست مبارک ائمه هدی علیهم السلام نائل شدند. ²

به نظر می‏رسد تعداد اخبار و احادیثی که در مورد شهر قم از ائمه اطهار علیهم السلام روایت‏شده است درباره هیچ یک از شهرهای ایران روایت نشده است. مرحوم شیخ حسین مفلس در کتاب «تحفة الفاطمیین‏» چهل حدیث در باره قم نقل کرده است.³

در کتاب‏های معتبر شیعی همچون بحارالانوار; سفینة البحار و مستدرک سفینة البحار و... در این رابطه روایات جامع و قابل توجهی نقل شده است. برای آشنایی بیشتر به برخی از این روایات اشاره می‏کنیم:

1- سلام بر اهل قم

امام صادق علیه السلام روزی با اشاره به عیسی بن عبدالله قمی فرمود: «سلام بر مردم قم! خداوند شهرهای آنان را با

باران سیراب کند و برکت‏ها را بر آنان نازل کند و بدی‏های آنان را به خوبی مبدل گرداند. آن‏ها اهل رکوع و سجود و قیام و قعودند. آنان فقیه و دانشمند و اهل درک حقایق و روایت و عبادت نیکو هستند».⁴

2- راهی به سوی بهشت

صفوان بن یحیی کوفی معروف به بیاع سابری از نزدیکترین و مطمئن‏ترین یاران امام رضا علیه السلام می‏گوید: روزی در حضور امام رضا علیه السلام نشسته بودم که از شهر قم و اهالی آن سخن به میان آمد و اینکه آنان در زمان ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام به سوی آن بزرگوار میل خواهند کرد. در این لحظه امام هشتم علیه السلام به اهل قم درود فرستاده و فرمود: «رضی الله عنهم، ثم قال: ان للجنة ثمانیة ابواب و واحد منها لاهل قم; و هم خیار شیعتنا من بین سائر البلاد، خمر الله تعالی ولایتنا فی طینتهم;⁵ خداوند از آنان خشنود باشد، سپس فرمود: همانا بهشت دارای هشت در است که یکی از آن درها مخصوص مردم قم است. آنان شیعیان برگزیده ما در میان سایر شهرها هستند. خداوند ولایت و محبت ما [اهل بیت] را با طینت آنان عجین کرده است.»

3- پایگاه یاران مهدی علیه السلام

عفان بصری می‏گوید: روزی امام صادق علیه السلام به من فرمود: «اتدری لم سمی قم؟ قلت: الله و رسوله و انت اعلم. قال: انما سمی قم لان اهله یجتمعون مع قائم آل محمد - صلوات الله علیه - و یقومون معه و یستقیمون علیه و ینصرونه; آیا می‏دانی چرا شهر قم را «قم‏» نامیده‏اند؟ عرض کردم: خدا و پیغمبرش و شما آگاهترید. امام علیه السلام فرمود: قم نامیده شده است‏برای اینکه اهل آن با قائم آل محمد صلی الله علیه و آله همراه می‏شوند و با او قیام نموده و بر او استقامت می‏ورزند و او را یاری می‏رسانند.»⁶

در این روایت نقش مردم قم و ساکنین این شهر مقدس در حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام مشخص شده است. با توجه به این حدیث، اهالی قم به ویژه دانایان و آگاهان آن، وظیفه‏ای مهم‏تر و مسؤولیت‏سنگین‏تری نسبت‏به سایر شهرهای ایران به دوش می‏کشند و این حقیقت، تلاش آنان را در زمینه‏سازی برای حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام بیشتر از سایر سرزمین‏ها می‏طلبد.

4- شهر قم در قرآن و وعده پیروزی بر اسرائیل

پیشوای ششم روزی با یاران خود نشسته و قرآن تلاوت می‏کرد تا به این آیه رسید: «فاذا جاء وعد اولیهما بعثنا علیکم عبادا لنا اولی باس شدید فجاسوا خلال الدیار و کان وعدا مفعولا»⁷ ; «[ای بنی اسرائیل! ] پس هنگامی که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد، بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می‏گماریم; تا میان خانه‏ها [یتان] به جست و جو در آیند، و این تهدید تحقق یافتنی است.»

یاران امام در این لحظه پرسیدند: «جعلنا فداک من هؤلاء؟ فقال: ثلاث مرات، هم والله اهل قم ⁸ ; جانمان به فدای تو، این گروه چه کسانی هستند؟ امام صادق علیه السلام سه بار فرمود: به خدا سوگند! آنان اهل قم هستند.»

5- پناهگاه فرزندان حضرت زهرا علیها السلام

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «اذا اصابتکم بلیة و عناء فعلیکم بقم فانه ماوی الفاطمیین ⁹ ; هرگاه [در تنگناهای زندگی قرار گرفتید و] بلاها و مصیبت‏ها به شما روی آورد، به سوی قم بروید; چون آنجا پناهگاه فرزندان فاطمه علیها السلام است.»

چنانکه اشاره شد، روایات متعددی از ائمه اطهار علیهم السلام در تجلیل و تقدیر از قم و اهل آن وارد شده است و در آن‏ها، شهر قم با القاب و عناوین ویژه‏ای مورد تجلیل قرار گرفته است، از جمله آن‏ها نام‏های زیر می‏باشد: قم (شهر قیام)، حرم اهل بیت، شهر امن و امان، مرکز یاران ائمه، قطعه‏ای از بیت المقدس، کانون شیعیان، آسایشگاه انسان‏های با ایمان، مجمع انصار المهدی علیه السلام، سرزمین مقدس، پرتگاه و محل سقوط ستمگران و گردنکشان، منبع علم و فضیلت و تقوی، سالم‏ترین شهرها و غیره.

6- اگر مردم قم...

با این همه فضائل و مناقب که در مورد شهر قم و ساکنان آن در سیره و سخن اهل بیت علیهم السلام وارد شده است، باید توجه داشت که این‏ها مشروط به تداوم ایمان و اعتقاد به ارزش‏های اسلامی و ادامه راه اهل بیت علیهم السلام توسط مردم قم می‏باشد و گرنه اگر کسی خیال کند که چون قمی هست و یا اینکه در شهر قم زندگی می‏کند و بدون عمل، مشمول این رحمت و برکات الهی خواهد شد، به خیالی باطل و پنداری بی‏پایه و سست دچار شده است; چرا که امام صادق علیه السلام فرمود: «تربة قم مقدسة و اهلها منا و نحن منهم، لا یریدهم جبار بسوء الا عجلت عقوبته; ما لم یخونوا اخوانهم (و ما لم یحولوا احوالهم)، فاذا فعلوا ذلک سلط الله علیهم جبابرة سوء! ; خاک قم مقدس است و ساکنان آن از ما اهل بیت هستند و ما هم از آن‏هائیم، هیچ حاکم [گردنکش و] ستمگری به آن‏ها قصد سوء نمی‏کند مگر اینکه خداوند در عذاب او تعجیل می‏فرماید. البته به شرط آنکه [اهل قم] به برادران خود خیانت نکنند (و احوال خود را تغییر ندهند)، زیرا در آن صورت خداوند متعال ستمگران بیدادگر را بر آنان مسلط خواهد کرد.»

1) تاریخچه قم، ص‏16.

2) تاریخ مذهبی قم، ص‏92.

3) همان.

4) بحارالانوار، ج‏57، ص‏217; مستدرک سفینة البحار، ج‏8، ص‏598.

5) بحار الانوار، ج 57، ص 216.

6) بحارالانوار، ج 57، ص 216 و معجم احادیث المهدی علیه السلام، ج 3، ص 474.

7) اسراء/ 5.

8) بحارالانوار، ج‏57، ص‏216.

9) همان، ص‏215.

10) ماهنامه کوثر، ش‏9، ص‏73 و 74 با اختصار.